W terminie od 18.07.2010 do 25.08.2010 odbył się czwarty sezon archeologicznych badań terenowych misji Muzeum Narodowego w Warszawie na terytorium antycznego miasta Tyritake (Kercz, Ukraina).
Badania te prowadzone są w ramach polsko-ukraińskiego programu współpracy pomiędzy Muzeum Narodowym w Warszawie i Kerczeńskim Federalnym Muzeum Historyczno-Kulturalnym przy współudziale Fundacji „Demetra”.
Prace terenowe rozpoczęto 18.07.2011 i zakończono 14.08.2011. Od 15.08.2011 do 20.08.2011 prowadzono prace nad dokumentacją polową – fotograficzną i rysunkową zaś od 15.08.2011 do 25.08.2011 działała Misja Konserwatorska Politechniki Warszawskiej, która zgodnie z umowa podpisaną z MNW, zajmowała się konserwacją odsłoniętych zabytków. W trakcie kampanii prowadzone były również prace geodezyjne.
W pracach Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake 2011” Muzeum Narodowego w Warszawie uczestniczyli w tym sezonie przedstawiciele Polski, Ukrainy i Rosji (pracownicy i studenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu w Biełgorodzie). Studenci rosyjscy brali udział w pracach Misji w terminie 25.07.2011 – 14.08.2010.
Lista uczestników kampanii w sezonie 2011 (68 osób):
Strona polska (22 osoby):
Dr Alfred Twardecki – kierownik prac Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake 2011”:
Archeolodzy: dr Inga Głuszek, Diana Święcka, Kamila Nocoń, Emilia Smagur, Marcin Matera, Grzegorz Łaczek
Łukasz Miszk
Studenci archeologii: Emilia Staniszewska, Alicja Serafin, Dorota Sznajder, Joanna Barańska, Karol Kosakowski, Błażej Szojda, Piotr Choła
Konserwatorzy z Politechniki Warszawskiej:
dr inż. Agnieszka Dąbska, inż. Kacper Wasilewski oraz studenci Wydziału Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej: Julia Brzostowska, Monika Tomana, Kaja Matejek–Zarębska, Mikołaj Błaszczyk, Dominika Król, Jakub Brochocki
Strona ukraińska (36 osób):
Wiktor Zińko – kierownik prac strony ukraińskiej
Archeolodzy: Aleksiej Zińko, Mark Kotin, Ałła Kotina
Studenci Uniwersytetu w Charkowie:
Elizaweta Wołoczajewa, Tetjana Gromowa, Mikita Maksimowskij, Olena Martinenko, Kristina Newidoma, Karina Palczej, Julija Puljajewa, Olena Pjatnicka, Oksana Rubcowa, Alina Timofjejenko, Anastasija Cisar, Margarita Zborowska, Ganna Kułaga, Marija Sinelnikowa
Pracownicy fizyczni: Ewgenij Jurczenko, Walerij Grigorew, Aleksander Pudowkin, Arkadij Zyk, Dmitrij Sutjagin, Andrej Arbuzow, Wadim Danelenko, Aleksander Botanow, Sergej Zawjałow, Artiom Iwanow, Roman Gołowaczow, Wiktor Popow, Wiktor Morkow, Igor Mitrow, Igor Sljuńko, Żenia Jurczenko, Nikita Gajdukow, Aleksander Leydo
Strona rosyjska (10 osób):
Pracownicy i studenci Uniwersytetu w Biełgorodzie:
Jekaterina Krasnikowa, Olesia Ljachowskaja, Margarita Łużkowa, Jekaterina Repina, Natalia Kołomiec, Rusłana Udowina, Jewgenij Gusin, Władimir Agarkow, Aleksej Telnoj, Aleksander Sapogow
W sezonie 2011 prace koncentrowały się w czterech różnych częściach wykopu XXVII. W trzech miejscach kontynuowano prace rozpoczęte w sezonach poprzednich. W kwadratach 10; 11; 12; 15 oraz w N części kwadratu 13 kontynuowano prace z sezonu 2010, rozpoczynając od eksploracji warstwy wczesnobizantyjskiej. W kwadracie 14 oraz południowej części kwadratu 13 kontynuowano prace rozpoczęte w roku 2009. Trzecim obszarem, na którym prowadzono eksplorację, były kwadraty 1; 2; 4; 5 oraz zachodnie części kwadratów 17; 18. W tym rejonie kontynuowane prace prowadzone w sezonie 2008 oraz 2010. Rozpoczęto również eksplorację w nowym kwadracie – nr 19.
Kwadraty 10; 11; 12; N cz. 13; 15
Kwadraty 10-15
W kompleksie kwadratów 10-15 prace z początku skoncentrowano na mechanicznym usuwaniu współczesnego wkopu z czasów II wojny światowej na granicy kwadratów 11 oraz 15. Na reszcie powierzchni omawianego obszaru kontynuowano eksplorację nienaruszonej warstwy datowanej na okres wczesnobizantyjski lub późnorzymski. Pracę rozpoczęto od ściągnięcia warstwy mechanicznej o miąższości ok. 20 cm, rozbierając jednocześnie zawalisko kamienne we wschodniej części kwadratu 12. W trakcie eksploracji północnej części kwadratu 12 odsłonięto strukturę kamienną, która okazała się być płytowaniem (nadano mu numer 7). Po jego doczyszczeniu wykonano odpowiednią dokumentację odsłoniętego poziomu. Płytowanie następnie rozebrano i przystąpiono do eksploracji warstwy poniżej jego poziomu. W trakcie eksploracji odkryto kolejny poziom użytkowania, który również, po zadokumentowaniu, rozebrano. W trakcie eksploracji warstw poniżej obu faz płytowania znaleziono dwie monety. Ich analiza pozwoli na dosyć dokładne określenie chronologii powstania struktur.
Na granicy kwadratów 11 oraz 12 odsłonięto zawalisko zbudowane z dużej ilości małych kamieni. Przystąpiono do stopniowej eksploracji jego kolejnych poziomów. W trakcie badań uchwycono cztery wątki murów, którym nadano numery 36, 37, 38, 39. Mury te, wraz z odsłoniętym murem nr 35 w kwadracie 10, były prawdopodobnie ścianami dwóch przylegających do siebie pomieszczeń A i B w nowo wydzielonym kompleksie budowlanym nr VI. W obrębie pomieszczenia A tego kompleksu, ograniczonego murami 35, 36 natrafiono na fragment kamiennej tłoczni wina, prawdopodobnie jednak nie ustawionej in situ. Wskazuje na to fragmentaryczny stan zachowania zabytku, oraz jego nietypowe położenie. Na podobne znalezisko natrafiono podczas eksploracji warstwy zawaliska kamiennego w obrębie pomieszczenia B kompleksu budowlanego VI. Bezpośrednio przy murze nr 39 znaleziono fragment kamiennej konstrukcji w kształcie niecki. Jego usytuowanie i kontekst archeologiczny pozwala przypuszczać, że jest to oryginalne położenie zabytku. Jednocześnie stwierdzono, iż zawalisko kamienne wypełniające pomieszczenie B zmieniło swoją strukturę. W tej warstwie znaleziono skupienie przepalonych nasion, których próbkę pobrano do analizy paleobotanicznej. Na tym etapie zdecydowano o wstrzymaniu eksploracji w granicach pomieszczenia B. Należy dodać, że w warstwie gruzowiska odnaleziono cztery monety brązowe. W sezonie 2011 nie udało się ostatecznie zweryfikować zasięgu pomieszczenia, ani stwierdzić czy zachowane wątki muru rzeczywiście stanowiły jego ściany.
W kwadracie 11 odkryto jamę (nr 13) prawdopodobnie o charakterze zasobowym, której wypełnisko wyeksplorowano. Warstwa wypełniająca jamę miała barwę ciemnoszarą, o luźnej strukturze z dużą ilością zabytków archeologicznych.
Kolejną jamę (nr 14) odkryto przy wschodniej granicy kwadratu 12. Bezpośrednio nad nią, w części kwadratu 12, znajdował się współczesny wkop, wypełniony gruzowiskiem. Podczas jej eksploracji okazało się, że jej ściany obłożone są płytami kamiennymi, w większości zachowanymi in situ. Dwie z płyt były lekko przechylone do wewnątrz jamy. Jama miała charakter prawdopodobnie zasobowy o niezidentyfikowanym przeznaczeniu. Z jej wypełniska pobrano próbę do badań zoologiczno-paleobotanicznych. Wstępna analiza po przeszlamowaniu próbki nie wykazała obecności żadnych pozostałości materiałów organicznych. Utrudnia to niestety postawienie hipotez w sprawie przeznaczenia omawianego obiektu archeologicznego.
Na granicy kwadratów 12 oraz 13 odsłonięto płytowanie (nr 10). Struktura ta stanowiła prawdopodobnie poziom użytkowy pomieszczenia A kompleksu budowlanego VII, wyznaczonego w obrębie murów 30 oraz 31 (odkrytych w sezonie 2010) oraz nowo odsłoniętego muru 41. Do muru 41 znajdował się przystawiony kolejny mur (numer 42), posadowiony na płytowaniu 10. Nowy mur miał charakter wzmacniający i miał przeciwdziałać obsuwaniu się muru 41. Ciekawym znaleziskiem jest fragment płyty kamiennej, przy murze nr 30, która stanowiła prawdopodobnie część progu wejściowego równoczasowego z powstaniem płytowania nr 10
Kwadraty 13, 14
Najciekawszym terenem badań okazały się wschodnie części kwadratów 13 oraz 14. Badania w kwadracie 14 skoncentrowały się na odsłonięciu powierzchni użytkowej pomieszczenia B kompleksu budowlanego II. Same badania w tym rejonie rozpoczęto jednak od rozebrania muru nr 10, które zakończyły się usunięciem ze wschodniego profilu kwadratu płyty kamiennej. Następnie kontynuowano badania co zaowocowało odkryciem warstwy płytowania kamiennego, któremu nadano numer 8. Płytowanie to było powiązane chronologicznie z użytkowaniem pomieszczenia B kompleksu budowlanego II i możemy je wstępnie datować na okres późnoantyczny (III-IV w. po Chr.). Z późniejszego okresu pochodzi kamienna konstrukcja usytuowana na granicy kwadratu 14 i 13, zbudowana z dwóch dużych, płyt kamiennych ustawionych „na żebro” (wertykalnie) i stanowiąca pierwotnie prawdopodobnie ruszt paleniska/wędzarni. Konstrukcję tę możemy zapewne łączyć z kulturą sałtowo-majacką (Chazarowie, VII-IX w. po Chr.). Funkcjonalnie z nią połączona jest jama 12 częściowo wchodząca we wschodnia burtę kwadratu 14. Miała ona prawdopodobnie charakter składowiska popiołu spod rusztu, bądź wręcz pełniła funkcje jego paleniska. Na bardzo luźną strukturę wypełniska jamy składał się przede wszystkim popiół przemieszany z węglami z dużym nasyceniem przepalonych muszelek. Na dnie odnaleziono również fragmenty żużli, których próbę zebrano do analizy. Eksplorację jamy rozpoczęto od przecięcia linią profilową na osi W-E, plastycznie wybierając północną część dostępnego wypełniska. W ten sposób uzyskano częściowy profil jamy, który zadokumentowano fotograficznie, a następnie przystąpiono do plastycznej eksploracji południowej części jamy w granicach wykopu. W trakcie badań pobrano, obok próbek żużli, próbki paleobotaniczne, próbki na datowanie metodą radiowęglową oraz próbki na datowanie metodą dendrochronologiczną. W trakcie trwania misji jedna z próbek paleobotanicznych została poddana szlamowaniu, w trakcie którego pozyskaną kilkanaście przepalonych nasion oraz pestek winogron, dużą ilość muszelek oraz niewielką ilość przepalonych kości zwierzęcych (w tym krąg ryby). Na dnie jamy obok żużlu odkryto również polepę, która prawdopodobnie stanowiła materiał wyścielający jej ściany. Obok próbek w jamie odkryto także sporą ilość ceramiki i innych zabytków w tym zachowane w całości żarno kamienne.
W południowej części kwadratu 13 prace rozpoczęto od rozebrania muru nr 29 oraz eksploracji warstwy trawy morskiej znajdującej się bezpośrednio pod zawałem ściany z cegły suszonej. Pod warstwą trawy morskiej uchwycono kolejny poziom zawału cegły suszonej, która rozpościerała się na południe od obiektu nr 1 (ziemianki kultury sałtowo-majackiej wyeksplorowanej w 2010 roku). Warstwę tę doczyszczono oraz zadokumentowano a następnie wyeksplorowano. Bezpośrednio pod nią znaleziono kolejną warstwę trawy morskiej, pod którą zalegała następna faza zawaliska cegły suszonej na słońcu. Warstwy te o niewielkim zróżnicowaniu chronologicznym stanowiły prawdopodobnie kolejne etapy w konstrukcji pomieszczenia B kompleksu budowlanego II. Ścianę tego pomieszczenia stanowił mur nr 11, którego zasięg poszerzono o mur w kwadracie 13 (nr 40). Warstwy cegły suszonej były prawdopodobnie elementem konstrukcyjnym ścian zaś trawy morskiej podłogi bądź stropu. Pod nimi odkryto płaską płytę kamienną, która prawdopodobnie pełniła rolę stołu w pomieszczeniu B kompleksu budowlanego II. Na płycie kamiennej znaleziono fragmenty potłuczonej amfory oraz dwa ręcznie lepione garnki. O ile kontekst znalezienia części amfory nie wskazuje by udało się uchwycić ją in situ, to w przypadku garnków lepionych ręcznie sytuacja wygląda zgoła odmiennie. Wydaje się iż, mimo że naczynia były popękane, to jednak znajdowały się w oryginalnym miejscu ich użytkowania. Charakter pomieszczenia B kompleksu budowlanego II udało się całkiem precyzyjnie określić dzięki kolejnemu znalezisku w kwadracie 13. Na północ od omówionego stołu odkryto konstrukcję pieca. Miał on kształt zbliżony do owalnego, zbudowany był z płyt kamiennych, wewnątrz wyłożonych cegłami. Dwie cegły zachowały się wewnątrz pieca. Omawiane pomieszczenie z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy uznać za poźnoantyczną kuchnię. Sam piec udało się wyeksplorować do poziomu posadowienia. Jego wnętrze wypełnione było szarym popiołem o bardzo luźnej spoistości. „Kuchenny” charakter pomieszczenia B kompleksu budowlanego II mogą potwierdzać również znaleziska dokonane podczas eksploracji kwadratu 14. Na poziomie płytowania 9 odnaleziono żarno, natomiast na północ od pieca fragmenty dużego strzaskanego pitosu. Po analizie stwierdzono, że pitos pękł pierwotnie na dwie części. Jego spód ulokowany był jest w miejscu pierwotnego ułożenia, w przeznaczonej do tego jamie. Bezpośrednio z piecem należy również łączyć, odkrytą pod warstwą zawaliska cegły suszonej, warstwę popiołu zlokalizowaną przy wlocie do pieca. Liczne ości, a także znaleziona czaszka węża, dodatkowo potwierdza „kuchenny” charakter pomieszczenia. Warto wspomnieć również o ciekawym znalezisku w wypełnisku samego pieca. Był to wtórnie użyty fragment pitosu o wymiarach 17 cm x 14 cm. Jego kształt może sugerować, że służył jako ruszt.
Kwadraty 1; 2; 4; 5; 17; 18
W sezonie 2011 przystąpiono także do prac w strefie obejmującym sześć kwadratów (1; 2; 4; 5; 17; 18). Prace skoncentrowane były w czterech kwadratach 1; 2; 4; 5w niewielkim stopniu obejmując dwa pozostałe. Badania te były bezpośrednią kontynuacja badań z roku 2010.
Na początku zdecydowano o usunięciu odsłoniętego w poprzednich sezonach płytowania nr 6. Przystąpiono również do eksploracji warstwy w południowej części kwadratu 4. Wstępna analiza znalezionego materiału wskazuje, że jednostkę tę należy datować na okres VI – V w. przed Chr. Niestety część warstwy została zaburzona przez współczesny wkop. Obok badania nienaruszonej warstwy w w/w kwadracie przystąpiono również do mechanicznej eksploracji nowożytnego wkopu o nieustalonym pochodzeniu (zapewne transzeja z okresu II Wojny Światowej). Obiekt miał kształt wydłużonego prostokąta. Jego wypełnisko wybrano plastycznie dokumentując negatyw. Zajmował on dużą powierzchnię kwadratów 1 oraz 4. W tym rejonie wyeksplorowano również drugi nowożytny wkop znajdujący się na obszarze kwadratów 1; 2; 4; 5. Wkop ten niestety mocno utrudnił interpretację struktur i nawarstwień znajdujących się w kwadracie 5. W północnej części tego kwadratu udało się uchwycić trzy bardzo szczątkowo zachowane wątki murów, którym nadano numery 33; 34; 35. Mury te prawdopodobnie stanowiły ściany pomieszczeń oznaczonych literami B oraz C stanowiące część kompleksu budowlanego V.
W kwadracie 1 przystąpiono do eksploracji czystych warstw w pomieszczeniu A kompleksu budowlanego V. Badania miały bardzo ograniczony charakter, wstrzymano je po przekopaniu ok. 20 cm. Pomieszczenie to znajduje się na zachód od muru 1, który prawdopodobnie stanowił jego wschodnią ścianę. Wewnątrz pomieszczenia odkryto dużych rozmiarów głaz nie wiadomego pochodzenia.
Kwadrat 19
W kwadracie 19 badania rozpoczęły się przed 20.07.2011 i początkowo były prowadzone pod bezpośrednim nadzorem Viktora Zińko. Celem prac w tym kwadracie było nawiązanie się do warstw odsłoniętych i wyeksplorowanych w roku poprzednim w kwadracie 20. Po przybyciu polskiej misji okazało się, że zasięg kwadratu 19 został błędnie wytyczony, w związku z czym musiano poprawić granice zachodnią wykopu wchodząc jednocześnie na teren kwadratów 22 oraz 23.
W trakcie eksploracji przez stronę ukraińską odsłonięta została dalsza część korony muru obronnego nr 7.
Polski udział w badaniu tego terenu rozpoczął się od plastycznego wybrania pozostałości zasypiska wykopu prof. Gajdukiewicza. Bezpośrednio pod nim odsłonięto warstwę zawału cegły suszonej, w której dało się zauważyć część stropu jamy barwy jasnoszarej. Niestety większość tej jamy została naruszona podczas badań prof. Gajdukiewicza. Zachowaną warstwę cegły suszonej precyzyjnie odczyszczono, zadokumentowano i przystąpiono do jej dalszej eksploracji w celu uchwycenia zalegającej pod nią warstwy popiołu. Bezpośrednio pod nią znajdowała się kolejna warstwa zawału cegły suszonej z poprzedniej fazy użytkowania muru obronnego nr 7. Warstwę tę również wyeksplorowano do poziomu śladów kolejnego pożaru. Po zadokumentowaniu tej warstwy spalenizny przystąpiono do badania kolejnej, trzeciej już warstwy zawaliska cegły suszonej. Bezpośrednio pod nią spodziewano się znaleźć warstwę spalenizny przykrywającą koronę muru nr 26 stanowiącego ścianę pomieszczenia A kompleksu budowlanego III datowanego na okres archaiczny (uchwyconego już w kwadracie 20 w sezonie 2010). Warstwa ta okazała się jednak bardzo szczątkowo zachowana, o bardzo twardej spoistości, ciężka do eksploracji. Jej powstanie należy wiązać z zniszczeniem pomieszczeniem A kompleksu budowlanego III. Po odkryciu kontynuacji muru nr 26 zdecydowano o osobnym zbieraniu materiału z wnętrza pomieszczenia A oraz tego znajdującego się po za jego granicami. W wyniku dalszych badań udało się odkryć całkiem nowy mur (nr 43), który przylegał prostopadle do muru nr 26. Mur nr 43 był niewątpliwie chronologicznie późniejszy od muru nr 26 i został do niego dostawiony. Na obecnym etapie badań nie można jednoznacznie stwierdzić jaką pełnił funkcję, choć wydaje się że prawdopodobnie pełnił rolę ściany dla kolejnego budynku.
Prace konserwatorskie
W sezonie 2011 przystąpiono także po raz pierwszy do prac konserwatorskich na większą skalę. Po rozpoznaniu konserwatorskim jakie w sezonie 2010 przeprowadził pan Andrzej Karolczak, konserwator z Pracowni Konserwacji Sztuki Starożytnej, wypracowano na podstawie jego raportu zadania i cele konserwatorskie na przyszłość. Głównym założeniem było po pierwsze zabezpieczenie wykopu przed skutkami działań atmosferycznych (silne deszcze, śnieg i spadki temperatur między listopadem a majem) oraz przygotowanie szczegółowego planu zagospodarowania wykopu po zakończeniu prac archeologicznych na jego wyeksplorowanej części. Dla wypełnienia tych zadań Muzeum Narodowe w Warszawie podpisało umowę o współpracy z Politechnika Warszawską.
Dzięki temu prace konserwatorskie prowadzone były przez misję konserwatorską zorganizowaną przez Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej pod kierunkiem dra Wojciecha Terlikowskiego. Prace Misji prowadzone były od 15 do 24 sierpnia 2011 roku. Jednocześnie, na mocy Porozumienia dotyczącego współpracy w sezonie archeologicznym 2011 Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej zapewnił obsługę geodezyjną w czasie trwania misji archeologicznej w dniach 18.07-24.08.2011 na terenie wykopu no XXVII. Prace geodezyjne, pomiarowe i rysunkowe (rysunki dokumentacyjne wykopu w formie elektronicznej) w okresie od 18.07 – 31.07. 2011 roku wykonywali studenci Wydziału Inżynierii Lądowej – Beata Kutera i Krzysztof Fedor, a w okresie od 1.08. 2011 roku do końca trwania misji członkowie misji konserwatorskiej.
W trakcie prac konserwatorskich przeprowadzono oględziny i badania makroskopowe, roboty konserwatorskie wzmacniające i zabezpieczające strukturę antycznych murów odsłoniętych przez misję archeologiczną MNW, zabezpieczenie ścian wykopów, roboty odwadniające oraz badania i prace dotyczące hydrofobizacji elementów murowych tworzących mur.
Najważniejszymi pracami było zabezpieczenie ścian wykopu siatką zabezpieczona kotwami, wykonanie rowu drenażowego wokół wykopu oraz wzmocnienie fragmentów murów: 1, 20, 40 i struktur znajdujących się na zachód od muru 7. Reprofilację istniejących fragmentów murów wykonano metodą anastylozy, zachowując oryginalne usytuowanie w murze głównych elementów murowych (kamieni), co implikuje oryginalność stosowanego wątku murowego. Jako spoiwo użyto stosowanej wcześniej w wykopie XXVII zaprawy cementowej (uplastycznionej dodatkiem wapna) i cementowo – glinianej. Zastosowanie zaprawy cementowej wynikało z praktyki stosowanej uprzednio w pracach murarskich w wykopie XXVII, małej nasiąkliwości zaprawy, co skutkuje dobrą odpornością na czynniki atmosferyczne, w tym wodę oraz niemożności zastosowania zaprawy trasowej. W celu zmniejszenia skurczu zaprawy zastosowano ją murując małymi odcinkami i stosując ją w małych objętościach.
Zebrano także materiał do wypracowania projektu całościowego zabezpieczenia wykopu i udostępnienia go w bezpieczny sposób dla zwiedzających.
Podsumowanie
Omawiając wstępne wyniki z badań Polskiej Misji Archeologicznej w Tyritake w sezonie 2011 należy przede wszystkim zwrócić uwagę na odkrycia jakich dokonano w kwadratach 13 oraz 14, w których udało się zidentyfikować pomieszczenia kompleksu budowlanego II jako elementy późnoantycznej kuchni. Na taką charakterystykę wskazuje kamienny stół, na którym zostały znalezione ręcznie lepione naczynia kuchenne, piec o konstrukcji z kamieni wyłożonych od wnętrza cegłami oraz częściowo zachowana amfora zasobowa. Duże wymiary i bogate wyposażenie kuchni, która zapewne rozciągała się także na obszarze kompleksu budowlanego I, pozwalają, ze wszystkimi zastrzeżeniami postawić hipotezę o jej publicznym przeznaczeniu. Inaczej mówiąc możemy tu mieć do czynienia z pozostałościami publicznej jadłodajni, odpowiednika współczesnego baru szybkiej obsługi.
Interesujące są także fragmenty tłoczni wina znalezione w obrębie kompleksu budowlanego VI. Nie da się na tym etapie badań jednoznacznie zidentyfikować tej struktury jako miejsca produkcji wina, jednak wydaje się to być możliwe. Niestety do tej pory odnajdywane w tym miejscu konstrukcje są zachowane fragmentarycznie, przez co są trudne do jednoznacznego zinterpretowania. Trzeba mieć nadzieje, że dalsza eksploracja w tym rejonie przyniesie konkretne wyjaśnienia.
Najbardziej homogeniczne konteksty odnaleziono w kwadracie 19. Były to warstwy zawałów cegły suszonej przedzielone warstwami spalenizny. Łączyć je można z konkretnymi horyzontami zniszczeń, jakie w końcu VI w. i na początku V w. przed Chr. dotykały Tyritake. Warto zwrócić uwagę na fakt zlokalizowania całkiem nowego muru przy północnej krawędzi kwadratu a także na bogate znaleziska, wśród których można wspomnieć o brzuścu naczynia czarnofigurowego z przedstawieniem maszerującego hoplity. Rezultat prowadzonych tu prac znacznie poszerzył dotychczasowa wiedze na temat zasięgu Tyritake w okresie archaicznym – miasto rozpościerało się na większym obszarze niż dotychczas przypuszczano. Dzięki precyzyjnej eksploracji pozostałości w kwadracie 19 możemy obecnie odtworzyć kształt najwcześniejszych umocnień z przełomu VI/V w. przed Chr. (mur z cegły glinianej na kamiennej podmurówce) oraz doprecyzować chronologie wydarzeń a zwłaszcza wydatować warstwy dwóch pożarów z końca VI w. przed Chr. i z lat osiemdziesiątych V w. przed Chr. Kończy to trwającą wśród badaczy od 70 lat dyskusję na ten temat.
Liczba zabytków wydzielonych przekroczyła w tym sezonie 250 i jest to największa liczba od początku wykopalisk prowadzonych tu przez Muzeum Narodowe w Warszawie. Pośród tych znalezisk na uwagę zasługują fragmenty malowanej ceramiki czarnofigurowej i jońskiej z końca VI w. przed Chr. ale także przedmioty krzemienne, w tym ostrze noża lub włóczni, które potwierdzają przypuszczenie o ciągłości osadniczej na obszarze Tyritake od czasów neolitycznych.
Należy też podkreślić, iż prace konserwatorskie nie były dotychczas prowadzone w takiej skali na okolicznych stanowiskach archeologicznych. Przyczyniają się one zatem do implementacji nowych standardów, technologii i dobrych praktyk konserwatorskich na terenie Ukrainy.
Można stwierdzić, że sezon 2011 nie tylko przyniósł bardzo interesujące odkrycia ale także rozbudził apetyty na jeszcze ciekawsze rezultaty w przyszłości. Przyczynił się także do utrwalenia w społeczeństwie Krymu obrazu Muzeum Narodowego w Warszawie jako wypróbowanego partnera w wysiłkach podejmowanych na rzecz ratowania wspólnego dziedzictwa europejskiej kultury (kolonie greckie). Znalazło to wyraz zarówno w środkach masowej komunikacji jak i w reakcjach zwykłych mieszkańców Krymu odwiedzających „polski wykop” na Tyritake.
Bardziej szczegółowe informacje można pozyskać na stronie projektu, która od niedawna jest dostępna także w wersji ukraińskojęzycznej: http://kercz.mnw.art.pl/.
Warszawa, 27 września 2011
Alfred Twardecki