Wstęp
W terminie od 22.07.2010 do 29.08.2010 odbył się trzeci sezon archeologicznych badań terenowych misji Muzeum Narodowego w Warszawie na terytorium antycznego miasta Tyritake (Kercz, Ukraina).
Badania te prowadzone są w ramach polsko-ukraińskiego programu współpracy pomiędzy Muzeum Narodowym w Warszawie i Kerczeńskim Federalnym Muzeum Historyczno-Kulturalnym przy współudziale Fundacji „Demetra”.
Prace terenowe rozpoczęto 23.07.2010 i zakończono 21.08.2010. W terminie od 23.07.2010 do 30.07.2010 nadzór i kierownictwo nad pracami terenowymi osobiście sprawował kierownik Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake 2010” – Alfred Twardecki. Od 30.07.2010 do zakończenia sezonu pracami terenowymi kierował zastępca kierownika misji - Marcin Matera. Od 22.08.2010 do 27.08.2010 prowadzono także prace nad dokumentacją polową – fotograficzną i rysunkową oraz prospekcję wykopu przez konserwatora mającą na celu wytypowanie odsłoniętych zabytków do trwałej konserwacji bądź częściowej rekonstrukcji oraz określenie technik i materiałów niezbędnych do wykonania tych prac W trakcie kampanii prowadzone były również prace geodezyjne.
W pracach Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake 2010” Muzeum Narodowego w Warszawie uczestniczyli w tym sezonie przedstawiciele Polski, Ukrainy i Rosji (pracownicy i studenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu w Biełgorodzie). Studenci rosyjscy brali udział w pracach Misji w terminie 02.08.2010 – 14.08.2010. Polska Misja Archeologiczna „Tyritake”, zgodnie z podpisanymi umowami oraz przepisami prawa ukraińskiego wchodzi w skład ukraińskiego projektu „Bosporskie miasto Tyritake”, którym kieruje prof. Wiktor Zińko.
Lista uczestników kampanii w sezonie 2010:
Strona polska:
Alfred Twardecki – kierownik prac Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake 2010”
Inga Głuszek, Diana Święcka, Dominika Barcz, Elżbieta Sroczyńska, Wiesław Małkowski, Bartosz Wojciechowski, Maciej Marciniak, Grzegorz Łaczek, Marcin Matera, Andrzej Karolczak
Strona ukraińska:
Alexey Zińko, Leonid Ponomarev, Mark Kotin , Alla Kotina, Ilia Bezkrovny, Mikhail , Kopysov, Boris Khomyn, Vladislav Gerosik, Igor Blinovsky, Vadim Anokhov, Sergei Ruzmankin, Alexander Pudovkin, Dimitrij Plush, Wiktor Ruzmankin, Evgenia Shcherbinina, Anna Larionova, Vitalii Gusarov, Evgeniy Rybalka, Nikolai Shcherbakov, Anton Prikhod’ko, Nikita Chalenkov, Eduard Vladimirov, Evgeniy Lazakovich, Alexander Gregorev, Igor Ovcharenko, Oleg Saratov, Vasilii Stepanov, Denis Tolochko, Slava Voskresenskii, Dmitrii Mekhanikov
Strona rosyjska:
Marina Riabtseva, Sergei Prokopenko, Ol’ga Cherkashina, Ekaterina Krasnikova, Eugenii Gushchin, Natal’ya Kolomiets, Gleb Nikitin, Iulia Babich, Ekaterina Repina, Margarita Luzhkova.
Wprowadzenie
Rezultaty zeszłorocznej kampanii wykopaliskowej pozwoliły kierownictwu i członkom Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake” ustalić nie tylko dokładne granice byłego wykopu prof. V. F. Gajdukevicha, lecz także potwierdzić fakt, iż z powodu wybuchu II wojny światowej nie zdążył on w pełni wyeksplorować wykopu XIV lub też z powodu wagi dokonanych odkryć podjął decyzję o pozostawieniu części konstrukcji, zatrzymując się w wielu miejscach tuż nad warstwami z okresu klasycznego i archaicznego. Wysoki poziom artystyczny zabytków archaicznych oraz ich wartość naukowa dla poznania wczesnej historii stanowiska oraz podręcznikowe znaczenie odkryć w tych miejscach, gdzie prof. V. F. Gajdukevich eksplorował warstwę archaiczną, pozwalają mieć nadzieję na podobnej klasy odkrycia w miejscach, gdzie pozostały nienaruszone warstwy kulturowe.
Potwierdzeniem tych przypuszczeń jest odkrycie w trakcie zeszłorocznej kampanii wykopaliskowej fragmentu archaicznego wątku muru (mur 17), biegnącego prostopadle do znanego wcześniej muru obronnego (mur 7). Interesującym i rzucającym nowe światło na wczesną historię stanowiska był fakt, iż mur 7 okazał się być posadowiony bezpośrednio na koronie muru 17.
Spowodowało to decyzję polskiego i ukraińskiego kierownictwa misji o kontynuowaniu w przyszłości prac na zachód od muru obronnego, na terenie nie przebadanym przez prof. V. F. Gajdukevicha (część zachodnia kwadratów 20-21) oraz o konserwacji i częściowej restauracji muru po zakończeniu kampanii w 2009 roku. Tę ostatnią pracę wykonali konserwatorzy ukraińscy w porozumieniu z polskim i ukraińskim kierownictwem jeszcze w październiku 2009 r. na koszt polskiej misji. Chodziło przede wszystkim o zabezpieczenie tego cennego zabytku przed zimą z jednej strony i wyraźnym zaznaczeniem w terenie jego istnienia z myślą o zwiedzających z drugiej strony. Polska misja wypełniła w ten sposób, zgodnie z umową, także swoje zobowiązania konserwatorskie wobec najciekawszych zabytków odsłoniętych w czasie kampanii.
W wyniku tych prac sytuacja w kwadratach 7 i 8 uległa poważnej zmianie w porównaniu ze stanem z 27 sierpnia 2009 roku, czyli dniem zakończenia prac zeszłorocznych. Zgodnie z decyzjami konserwatorów ukraińskich oraz kierownictwa misji ukraińskiej i polskiej, postanowiono nie kontynuować prac archeologicznych w kwadratach 7 i 8 oraz 1 i 2, to jest na obszarze zajmowanym przez wspomniany mur obronny oraz kamienne płytowanie 1. Natomiast podjęto decyzję o kontynuowaniu prac w kwadracie 20, wychodząc poza granice wykopu XIV prof. V. F. Gajdukevicha.
Kolejna istotna konkluzja wynikająca z rezultatów prac prowadzonych w zeszłym sezonie dotyczy dotychczas nie eksplorowanego obszaru, położonego pomiędzy kwadratami 12-14 i 4-6. Prace w kwadratach 12-14 nie tylko odsłoniły nowe konstrukcje (kwadraty te przylegają od wschodu do granicy wykopu XIV), ale także pokazały, iż podobnie jak w kwadratach 1-6 mamy do czynienia z współczesnym nadkładem, który stanowią warstwy gruzu budowlanego z czasów sowieckich o miąższości 0,40 m i większej. Wynika to z faktu, iż teren wykopu XXVII był obszarem budowy baraków dla robotników budujących sąsiednie fabryki i stocznie w latach 20-tych i 30-tych XX wieku. W czasie II wojny światowej był to teren zaciekłych i długotrwałych walk, w wyniku których zburzono wiele przedwojennych konstrukcji i wybudowano w ich miejscu umocnienia. Po wojnie teren splantowano. Dodatkowo wykop XIV prof. V. F. Gajdukevicha zasypano i miąższość warstw współczesnego nadkładu jest tam o wiele większa niż w nowo-odsłonietych kwadratach 12-14, znajdujących się już poza jego granicami. Ta konstatacja była podstawą do decyzji o mechanicznym usunięciu wierzchnich warstw współczesnego nadkładu. Wartość poznawcza tychże warstw jest bowiem niewielka, a spowolnienie prac wykopaliskowych znaczne – składają się one bowiem w dużej mierze ze zbrojonych płyt betonowych. Z tego powodu polskie i ukraińskie kierownictwo misji podjęło zgodną decyzję o ich mechanicznym usunięciu.
Tegoroczna kampania rozpoczęła się od renumeracji kwadratów. Proces ten dotyczył przede wszystkim kwadratów o numerach 7 i 8 rozbitych w trakcie zeszłorocznego sezonu badawczego. Powstały one na bazie sondażu, który miał na celu weryfikację hipotezy o zbieżnej lokalizacji wykopu XXVII z byłym wykopem XIV prof. V. F. Gajdukevicha. Ich wymiary wynosiły 5 x 7 metrów, przy czym dłuższy bok zorientowany był po linii wschód – zachód. Zachodnia część kwadratów 7 i 8 o długości 2 m, została włączona do nowo-utworzonych kwadratów. Nadano także numery kwadratom rozbitym w tym sezonie. Były to kwadraty o numerach 15-21.
Jednocześnie w centralnej części wykopu XXVII przystąpiono do mechanicznego usuwania części zasypu byłego wykopu XIV prof. V. F. Gajdukievicha, zajmującego częściowo lub w całości powierzchnię kwadratów 10 i 15-18 oraz warstw współczesnych datowanych na lata 40 – 70-te XX wieku w kwadracie 11. Prace te odbywały się w terminie 23.07-26.07.2010 pod osobistym nadzorem kierowników Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake 2010” i kierownika misji ukraińskiej. Do usunięcia ww. warstw użyto koparko-pogłębiarki. Zdjęta została warstwa o miąższości do 0,70 m na obszarze o szerokości 10 m (po linii wschód – zachód) i długości 15 m (po linii północ – południe).
W dniach 27.07-29.07. 2010 prowadzone były również prace nad weryfikacją dokumentacji rysunkowej (w szczególności dokumentacji rysunkowej profili ziemnych w kwadratach 4-6 oraz w kwadratach 12 i 14 ) z sezonu 2009.
Prace archeologiczne w tegorocznym sezonie badawczym prowadzone były na powierzchni kwadratów 10-18, we wschodniej części kwadratów 4-5 oraz w kwadracie 20.
Pracę rozpoczęto od doczyszczenia poziomu kwadratów eksplorowanych w roku ubiegłym oraz doczyszczenia nowo-otworzonych kwadratów po pracy koparki.
Kwadraty 4-5
W poprzednim sezonie badawczym eksplorację w kwadratach 4-5 zakończono na poziomie oscylującym pomiędzy 16,56 i 16,35 m.
W trakcie tegorocznej kampanii wykopaliskowej badana była jedynie wschodnia część obu kwadratów w pasie o szerokości od 3,20 m (przy południowej granicy kwadratu 4) do 2,50 m (przy północnej granicy kwadratu 5). Po doczyszczeniu pozostawiono nie eksplorowaną czystą warstwę kulturową zlokalizowaną wzdłuż południowego profilu kwadratu 4 w sezonie 2008. Warstwa ta była częściowo eksplorowana w sezonie 2009. W trakcie tegorocznej kampanii warstwę tę odczyszczono na poziomie około 16,55 m.
Na poziomie 16,23 m w północno-wschodnim narożniku kwadratu 4 odkryto fragment płytowania. Od północy bez wyraźnej granicy przechodzi ono w zawał kamienny lub co mniej prawdopodobne w brukowanie ulicy. Rozstrzygnięcie tej kwestii przyniosą zapewne dalsze badania tej części wykopu XXVII w następnych sezonach polowych. Po linii północ-południe płytowanie 5 ciągnie się na długości około 1,60 m w kierunku południowym, poczynając od północnej granicy kwadratu 4. Po linii wschód- zachód płytowanie 5 rozciąga się na długości około 3,00 m na wschód poczynając od nie eksplorowanej w tym sezonie części kwadratu 4. Płytowanie 5 wykonane zostało z małych i średnich kamieni wapiennych. Najprawdopodobniej zostało ono odsłonięte przez profesora V. F. Gajdukevicha. Świadczą o tym znaleziska ruchome odkrywane w trakcie doczyszczania powierzchni płytowania 5 – dno szklanej butelki, fragmenty współczesnych przedmiotów metalowych oraz 10-cio (?) kopiejkowa moneta z roku 1931. Nadmienić jednakże należy, iż lokalizacja płytowania 5 nie zgadza się z lokalizacją płytowania odkrytego mniej więcej w tym rejonie wykopu XIV przez prof. V. F. Gajdukevicha.
Eksplorowane w kwadratach 4-5 warstwy archeologiczne uznać należy za część zasypu byłego wykopu XIV prof. V. F. Gajdukevicha. Były to warstwy o proweniencji współczesnej, w których występował przemieszany materiał archeologiczny.
W kwadracie 5 eksplorację zatrzymano na poziomie współczesnego zawału kamiennego.
Kwadraty 10-11
W kwadratach 10-11 badania rozpoczęto od doczyszczenia poziomu po pracy koparko-pogłębiarki. Po jego zakończeniu na poziomie od 17,30 m (przy zachodniej granicy kwadratu 11) do 16,50 m (przy wschodniej granicy kwadratu 10) rysowały się dwa obiekty – obiekt 2 (O-2) w kwadracie 11 i częściowo w kwadracie 12 oraz jama 7 (J-7) w kwadracie 10.
Obiekt 2 (O-2) rysował się jako ciemno-brunatne przebarwienie w postaci trzech zbliżonych formą do kwadratu zaciemnień, rozdzielonych dwoma pasami nie naruszonej warstwy kulturowej o szerokości około 0,20 m. Część wschodnia tego obiektu na długości około 0,40 m znajdowała się w kwadracie 12. Część zachodnia została zniszczona przez podłużny wkop współczesny (być może okop z czasów II wojny światowej) o szerokości około 1,10-1,80 m, biegnący od północnego profilu po linii północ-południe wzdłuż zachodniej granicy kwadratu nieomal na całej jego długości. Przystąpiono do jego eksploracji.
Obiekt 2 (O-2) zorientowany był na linii wschód-zachód z lekkim odchyleniem na północ w części wschodniej. Jego południowa granica przebiegała od 1,00 m (w części zachodniej) do 1,30 m (w części wschodniej) na północ od południowej granicy kwadratu 11. Obiekt 2 (O-2) zachowany był na długości 3,60 m. Tworzyły go trzy zagłębienia formą zbliżone do kwadratu., którym nadano numery 2A, 2B i 2C, numerację zaczynając od wschodu. Szerokość wszystkich trzech zagłębień po linii północ – południe wynosiła około 1,20 m. Długość obiektu 2A wynosiła 1,30 m, 2B 1,10 m, a 2C 0,80 m (zachowana część). Dno części 2A i 2B znajdowało się na poziomie 17,07 m, a części 2C 16,86 m. O funkcji obiektu 2 (O-2) na podstawie zachowanych jego pozostałości trudno wnioskować, choć niespotykany dotychczas kształt obiektu oraz usytuowanie obok domniemanego okopu sprawił, iż nasunęło się przypuszczenie, że jest stanowi on fragment stanowiska ogniowego z czasów II Wojny Światowej.
Datowanie obiektu 2 (O-2) nastręcza duże problemy, gdyż występujący w jego zapełnisku materiał masowy trudno uznać za dobry indykator chronologiczny (wszystkiego odkryto 4 dobrze datowane fragmenty diagnostyczne naczyń: wylew i fragment imadła amfory typu nadczarnomorskiego, wylew czerwonopolewanej misy typu LRC formy 3 oraz wylew garnuszka sałtowo-majackiego, jednakże pozostała część materiału wykazuje cechy przemieszania), a nietypowa forma samego obiektu skłania do przypuszczeń, iż powstał on w czasach nowożytnych. Dla porządku należy jednak wspomnieć, iż w materiale pochodzącym z obiektu 2 (O-2) nie występowały artefakty o proweniencji współczesnej.
Jama 7 (J-7) zlokalizowana była w kwadracie 10 około 0,90 m na południe od północnego profilu kwadratu. Od wschodu dochodziła do granicy kwadratu i zapewne oryginalnie ciągnęła się dalej w kierunku wschodnim, lecz została zniszczona przez współczesny wkop – ten sam, który zniszczył zachodnią część obiektu 2 (O-2). Wymiary jamy 7 (J-7) wynoszą ca. 2,60 m (po linii wschód – zachód) x 2,20 m (po linii północ – południe). Dno jamy 7 (J-7) znajdowało się na poziomie około 16,70 m.
Materiał masowy pochodzący z jamy 7 (J-7) pozwala datować obiekt na okres wczesnego średniowiecza.
Eksplorację w kwadratach 10-11 zakończono, ze względu na brak czasu, po wyeksplorowaniu obiektu 2 (O-2) i jamy 7 (J-7).
Kwadraty 12-14 oraz wschodnia część kwadratów 11 i 15-16
Prace w kwadratach 12-14 rozpoczęto do weryfikacji dokumentacji rysunkowej z sezonu 2009. Po jej zakończeniu usunięte zostały świadki profilowe pomiędzy kwadratami 12 i 13 oraz 13 i 14.
Następnie przystąpiono do eksploracji wczesnobizantyjskiej warstwy rozciągającej się od granicy byłego wykopu XIV w kwadracie 16 do granicy zachodniej kwadratu 14. Na poziomie około 17,50 m pojawiła się korona muru. Mur otrzymał numer 18. Znajdował się on na granicy kwadratów 14 i 16. Mur 18 odnieść należy do okresu wczesnobizantyjskiego i wiązać konstrukcyjnie z odkrytym w sezonie 2009 kompleksem architektonicznym IV i należącymi do niego murami 8, 9, 10 i 13 oraz odkrytymi w tym sezonie badawczym murem 29 i być może murami 30 oraz 31. Mur 18 tworzył narożnik z dostawionym do niego później murem 13. Narożnik ten nie schodził się pod kątem prostym, lecz mury zbiegały się po linii półokręgu. Wątek muru 18 był nieregularny, złożony z małych i średnich kamieni (fasada zachodnia) i kilku dużych bloków oraz kamieni średnich rozmiarów (fasada zachodnia). Mur 18 zachowany był na długości 1,85 m. Jego szerokość wynosiła 0,55 m. Od południa mur 18 dochodził do jamy 2 (J-2), w której znajdował się pitos pomarańczowogliniany. Z tej strony czoło muru 18 oddalone było od profilu południowego o 1,10 m. Od strony południowej mur 18 zachowany jest do poziomu 17,52 m, a od strony północnej do poziomu 17,26 m. W części południowej mur ten posadowiony jest na wysokości około 17,10 m, natomiast w części północnej na poziomie około 16, 93 m. Wątek muru zachowany jest do wysokości 0,55 m. Mur 18 składany był na zaprawie glinianej. Posadowiony został na warstwie substrukcyjnej o miąższości około 0,20 m, wykonanej z gliny wymieszanej z węglami drzewnymi. Mur 18 biegnie po linii północ – południe z odchyleniem około 15º na północny-wschód, przy czym w części północnej zakręca on na północny-wschód i odchodzi od kierunku północnego o około 40 º.
Po wykonaniu dokumentacji fotograficznej i rysunkowej mur 18 i tworzący z nim narożnik mur 13 rozebrano.
W trakcie rozbierania muru 18 okazało się, iż do jego konstrukcji wtórnie użyto fragmentu steli antropomorficznej. W czasie rozbiórki muru 13 wydzielono obiekt kamienny będący pierwotnie kamieniem konstrukcyjny (gniazdem dla odrzwi bramy) lub fragmentem ołtarza (?).
Z wyżej opisaną fazą konstrukcyjną związana była jama 2 (J-2) i znajdujący się w niej pitos, który wyjęciu i zabiegach konserwatorskich został prawidłowo wydatowany na okres wczesnobizantyjski (datowanie pitosu z sezonu 2009 należy uznać za błędne).
Jama 2 (J-2) przecięła późnoantyczny mur 12 który najprawdopodobniej tworzył narożnik z murem 18. Uwagi o wykorzystaniu wcześniejszych chronologicznie murów 12 i być może 11, jako części składowych kompleksu architektonicznego IV znajdują się w raporcie końcowym z prac Polskiej Misji Archeologicznej „Tyritake” Muzeum Narodowego w Warszawie za sezon 2009. Podobnie jak w sezonie 2009 nie udało się uchwycić stropu jamy 2 (J-2) ani jej wyraźnych konturów. Wyraźnie rysowało się jedynie ciemno-brunatne przebarwienie stanowiące wypełnisko znajdującego się w jamie 2 (J-2) pitosu. W kwadracie 16 przebarwienie to zarejestrowano na poziomie 17,19 m. Znajdujący się w jamie 2 (J-2) pitos umiejscowiony był zatem w południowo-zachodnim narożniku kompleksu architektonicznego IV. Pitos posadowiony był na głębokości 16,03 m. Zachował się in situ do wysokości 1,15 m. In situ nie zachował się ani jeden fragment wylewu naczynia.
W trakcie eksploracji jego wypełniska odkryto przywartą do ścianek naczynia substancję barwy jaskrawo-czerwonej, mogącą stanowić pozostałość po oryginalnej zawartości (zapewne wino). Wykonano dokumentację fotograficzną oraz pobrano i opisano próbki w celu wykonania analizy chromatograficznej.
Z eksploracji wypełniska pitosu w jamie 2 (J-2) pochodzi fragment dna misy czerwonopolewanej ze stemplowanym ornamentem w postaci ptaka.
W kwadratach 12-13 po doczyszczeniu ich poziomu po przerwie zimowej na wysokości około 17,20 m rysowało się jasno-szare przebarwienie, będące stropem jamy. Jama otrzymała numer 5 (J-5) i przystąpiono do jej eksploracji. Jama 5 formą zbliżona była do okręgu. Jej wymiary to 1,70 m (po linii wschód – zachód) i 1,50 m (po linii północ – południe). Zlokalizowana była na granicy kwadratów 12 i 13 około 1,40 m (wschodni skraj obiektu) od wschodniego profilu ww. kwadratów. Jej głębokość wynosiła około 0,40 m. Dno jamy 5 (J-5) znajdowało się na poziomie 16,82 m.
W trakcie eksploracji jamy 5 (J-5) odkryte zostały dwa zabytki wydzielone. Były to fragmenty wylewów naczyń szklanych. Materiał wydzielony pozwala datować jamę 5 na okres wczesnobizantyjski.
Po zakończeniu eksploracji jamy 5 (J-5) i wykonaniu dokumentacji fotograficznej i rysunkowej przystąpiono do eksploracji okalającej ją warstwy wczesnobizantyjskiej. W kwadracie 12 eksplorację tejże warstwy zatrzymano w tegorocznym sezonie badawczym na poziomie ca. 16,85 m lub poziomie zawału kamiennego, zajmującego północno-wschodnią część kwadratu. W kwadracie 13 eksploracja tejże warstwy doprowadzona została do poziomu, wiązanego z konstrukcjami architektonicznymi kompleksu architektonicznego IV. Eksploracja była potem kontynuowana do poziomu wiązanego z zespołem architektonicznym II.
Jak już wyżej wspomniano, z warstwą wczesnobizantyjską wiązać należy konstrukcję kompleksu architektonicznego IV. Należały do niego odkryte w sezonie 2009 mury 8, 9, 10 i 13 oraz odsłonięte podczas tegorocznej kampanii wykopaliskowej mury 18, 29 i być może 30 oraz 31. Do tego samego kompleksu architektonicznego należał zapewne także kanał ściekowy (kanał 2) oraz płytowanie 4.
Eksplorację w kwadratach 13-14 kontynuowano do poziomu architektury związanej z kompleksem architektonicznym II.
Do tego kompleksu należy fragment późnoantycznego domu z dwoma pomieszczeniami (pomieszczenia A i B), konstrukcja schodów oraz płytowania. Badania w tym sezonie prowadzone były jedynie w zachodniej i północnej części kompleksu II. Prowadzono eksplorację jedynie w pomieszczeniu A (locus A) oraz na północ od niego w celu odsłonięcia pozostałej części płytowania odkrytego w sezonie 2009.
W tym sezonie badawczym udało się odsłonić dalszą część muru 12, znajdującą się na południe od jamy 2 (J-2) i tkwiącego w niej patosu. O fakcie przecięcia i zniszczenia części muru 12 przez jamę 2 (J-2) wspomniano wyżej. Szerokość muru 12 wynosi 0,55 m. Od narożnika, który mur 12 tworzy z murem 11 (południowo-wschodni narożnik pomieszczenia A), mur 12 zachowany jest na długości około 4,60 m (południowy skraj muru 12 zarejestrowano już w kwadracie 16. Był on przykryty klinem nie naruszonej warstwy kulturowej, występującej poza granicą byłego wykopu XIV). Od strony południowej mur 12 lub jego narożnik został zniszczony. Być może zachował się in situ jeden kamień z południowo-zachodniego narożnika muru 28, który został wtórnie wykorzystany przy konstrukcji współczesnego muru 24.
W odległości 2,70 m na północ od muru 12 zarejestrowano kolejny mur. Otrzymał on numer 28. Mur 28 zamyka od północy pomieszczenia A (locus A) kompleksu architektonicznego II (SK II). Od wschodu pomieszczenie to ograniczone jest murem 11. Szerokość muru 28 podobnie jak muru 12 wynosi 0,55 m. Od narożnika, który mur 28 tworzy z murem 11 (północno-wschodni narożnik pomieszczenia A), mur ten w kierunku zachodnim zarejestrowano na długości 4,20 m. Od południa podobnie jak mur 12, mur 28 został zniszczony. Ogółem mur 28 jest bardzo zniszczony. Z tego to powodu na odcinku około 1,30 m. przebieg muru 28 jest jedynie rekonstruowany. Mur ten zachował się tylko do poziomu około 16,80 m.
Eksplorację w pomieszczeniu A (locus A) zakończono w tym sezonie badawczym na poziomie 16,57 m.
Z kompleksem architektonicznym II związana jest także konstrukcja płytowania 3 częściowo odsłonięta już w sezonie 2009. Płytowanie 3 rozciąga się od fasady północnej muru 28 na północ na przestrzeni 3,30 m. Po linii wschód – zachód zachowana szerokość płytowania 3 wynosi 3,50 m, przy czym należy tu dodać, iż od wschodu płytowanie to zostało przynajmniej częściowo zniszczone przez obiekt 1 (O-1) – ziemiankę kultury sałtowo-majackiej, a od zachodu przez współczesny wkop. Płytowanie 3 wykonane zostało z dużych płyt wapiennych. Do uzupełnienia przestrzeni pomiędzy dużymi płytami użyte zostały kamienie średnich rozmiarów. Poziom płytowania 3 lekko obniża się w kierunku zachodnim. Na wschodnim skraju wynosi on 16,90, a na zachodnim 16,65 m.
Kwadraty 15-18
W tej części wykopu XXVII podobnie jak w kwadratach 10-11 prace rozpoczęto od doczyszczenia poziomu po pracy koparki, usuwającej współczesny nadkład. Dalsze badania pokazały, iż właściwie na całej powierzchni owych kwadratów (za wyjątkiem wschodniej części kwadratów 15-16 o szerokości około 1,20 m oraz południowo-zachodniej części kwadratu 16 i północno-wschodniego narożnika kwadratu 15, które znajdowały się poza granicami byłego wykopu XIV prof. V. F. Gajdukevicha) występują mocno przemieszane warstwy współczesne datowane na lata 40-te – 70-te XX w. Warstwy te należy wiązać z zasypem wykopu XIV prof. V. F. Gajdukievicha. Występujący w nich materiał jest w pełni przemieszany i obok fragmentów eternitu czy współczesnych butelek szklanych występują zabytki o proweniencji antycznej. Eksploracja ww. warstw współczesnych nie doprowadziła w tym sezonie do osiągnięcia spągu owego zasypu i odsłonięcia nie naruszonych warstw kulturowych. Eksplorację w kwadratach 15-18 zatrzymano na poziomie od 16,54 m w zachodniej części kwadratów 17 i 18 do 16,25 m we wschodniej części kwadratów 15 i 16. Jedynie w północnej części kwadratu 15 eksplorację zasypu wykopu XIV ze względu na brak czasu zatrzymano na wysokości około 17,10 m.
Na poziomie 16, 90 – 16,80 m w kwadratach 16, 17 i 18 przykryte warstwą datowaną na lata 40-te – 70-te XX w. zaczęły pojawiać się korony murów. Początkowo przypuszczano, iż przynajmniej mury 21 i 22 są konstrukcjami, które można łączyć z odkrytym przez prof. V. F. Gajdukevicha późnorzymskim pomieszczeniem piwnicznym ograniczonym murami 51/62, 55, 52 i 70. Korelacja planu wykopu XIV z planem wykopu XXVII pokazała, iż należy odrzucić tę hipotezę. Jedynie lokalizacja muru 22 zgadzała się z lokalizacją muru 55. Poza tym o współczesnej proweniencji murów 21 oraz 22 świadczył fakt, iż w wątku muru 21 odkryto warstwę papy, która miała izolować ścianę przed działaniem wilgoci, a mur 21 tworzy zbudowany na zakładkę narożnik z murem 22. W przypadku murów 19, 20, 23, 24 i 27 ich współczesną proweniencję potwierdzał, albo fakt zastosowania w ich wątkach współczesnych cegieł lub ciętego kamienia, albo posadowienia tychże murów na warstwie, w której wciąż występował materiał XX-wieczny. Najprawdopodobniej ww. konstrukcje murów powstały przynajmniej częściowo z materiału pochodzącego z konstrukcji pomieszczenia piwnicznego odkrytego i opisanego przez prof. V. F. Gajdukevicha.
Czyste warstwy kulturowe, jak już wyżej wspomniano występowały w kwadratach 15, 16 i 17 jedynie poza granicami byłego wykopu XIV.
W kwadracie 16 nie naruszona warstwa kulturowa pojawiła się wzdłuż południowego profilu na poziomie około 17,25 m (przy wschodniej granicy kwadratu) i schodziła do poziomu około 16,60 m (przy zachodniej granicy kwadraty). Tworzyła ona klin rozpoczynający się przy profilu południowym 0,70 m na zachód od wschodniej granicy kwadratu i rozszerzający się w kierunku zachodnim, gdzie osiągał on szerokość około 1,20 m. Warstwa ta częściowo (około 0,30 m) przechodziła do sąsiedniego kwadratu 18. Eksploracja tej warstwy przyniosła odkrycie na poziomie 16,60 m. pustej przestrzeni, którą stanowił wylot jamy. Jama otrzymała numer 9 (J-9) i przystąpiono do jej eksploracji.
Jama 9 (J-9) zlokalizowana była około 0,80 m na wschód od zachodniej granicy kwadratu 16 i częściowo wchodziła w profil południowy. Posiadała ona wylot zbliżony do okręgu o wymiarach 0,74 m (po linii wschód – zachód) i 0,80 m (po linii północ – południe). Jama 9 (J-9) była jamą dwukomorową i posiadał w przekroju ósemkowatą formę, z wyraźnym przewężeniem na poziomie około 15,15 m. Jej głębokość wynosiła około 2,80 m, przy czym głębokość pierwszej komory wynosiła około 1,45 m, a drugiej położonej niżej około 1,35 m. Wymiary pierwszej komory wynoszą 1,30 m (po linii wschód – zachód) i 1,70 m (po linii północ – południe), zaś wymiary drugiej komory to 1,60 m (po linii wschód – zachód) i 1,20 m (po linii północ – południe). Jama 9 (J-9) posiadała zapewne pierwotnie drewnianą pokrywę (nie pozostały po niej żadne ślady uchwytne archeologicznie), co pozwoliło przed jej rozłożeniem się na akumulację materiału ziemnego ponad wylotem jamy i w efekcie doprowadziło do okrycia pustej przestrzeni. Dwukomorowa konstrukcja jamy miała zapewne służyć przechowywaniu zboża, przy czym w pierwszej komorze przechowywane było ziarno przeznaczone do konsumpcji w czasie zimy, a w drugiej przeznaczone na siew w kolejnym roku. Obie komory jamy musiała także oddzielać drewniana pokrywa. Również po niej nie zachowały się żadne pozostałości uchwytne archeologicznie.
Jama 9 (J-9) przecięła co najmniej kilka warstw kulturowych, co doskonale widać na rysunku stratygrafii jej północnego profilu. Stąd też w materiale pochodzącym z jamy występują nieliczne zabytki o charakterze rezydualnym. Materiał masowy pochodzący z jamy 9 (J-9) pozwala datować obiekt na okres późnego antyku.
Kwadrat 20
W trakcie tegorocznego sezonu wykopaliskowego, eksploracja prowadzona była jedynie w zachodniej części kwadratu 20 o szerokości około 3 metrów. Część wschodnia tego kwadratu przebadana została w ubiegłorocznym sezonie (zachodnia część kwadratu 8 przed renumeracją), a następnie strona ukraińska zrekonstruowała w porozumieniu i na koszt strony polskiej znajdującą się w niej kurtynę muru obronnego. Do poziomu około 16,37 m eksplorację w kwadracie 20 prowadziła strona ukraińska pod kierownictwem prof. V. N. Zińko w lipcu bieżącego roku.
Strona polska rozpoczęła badania w kwadracie 20 od doczyszczenia poziomu, co pozwoliło skonstatować dokładny przebieg granicy byłego wykopu XIV prof. V. F. Gajdukevicha i zasięg czystej warstwy kulturowej – rozmytych pozostałości po zawalonej ścianie z cegły suszonej. Warstwę tę należy wiązać ze zniszczeniem kurtyny muru obronnego. W tym miejscu dodać trzeba, iż druga faza konstrukcji muru obronnego, a dokładnie tworzące ją duże bloki łamanego kamienia, położone bezpośrednio na ziemi, były najprawdopodobniej jedynie stopą fundamentową dla dostawionego, do istniejącej już pierwszej fazy muru obronnego, dodatkowego pancerza zbudowanego z cegły suszonej.
Przy granicy obu warstw, w czystej warstwie kulturowej na poziomie około 16,33 m widoczne było wyraźne zaciemnienie, które jak początkowo sądzono stanowić miało strop jamy. Jama otrzymał numer 4 (J-4). Przystąpiono do jej eksploracji. Po zakończeniu eksploracji wypełniska jamy 4 (J-4) okazało się, że jej dno znajdowało się na poziomie 16,17 m. Głębokość jamy 4 wynosiłaby więc około 0,15 m. Tak niewielka głębokość obiektu skłania do przypuszczeń, iż zaciemnienie uznane za strop jamy 4 w rzeczywistości nim nie było, a sam obiekt został w dużej mierze wyeksplorowany przez stronę ukraińską. Zachowana część obiektu posiadał formę zbliżoną do owalnej i zlokalizowana była około 1,10 m (skraj południowy) od południowej granicy kwadratu i około 0,40 m (skraj zachodni) od zachodniej granicy kwadratu. Wymiary jamy 4:- 1,00 m po linii wschód-zachód, 1,20 m po linii północ-południe.
Materiał masowy pochodzący z jamy 4 (J-4) wykazywał cechy przemieszania. Mieszaniu się materiału, już po zamknięciu depozytów, zarówno jamy 4 (J-4), jak i zasypu wykopu V. F. Gajdukevicha sprzyjała bezpośrednia bliskość w jakiej jama 4 (J-4) znajdowała się od granicy tego drugiego. Na potwierdzenie tej teorii przytoczyć należy odkrycie już w zasypie byłego wykopu XIV niemalże pełnej formy czarnopokostowanego kyliksu. Naczynie było rozbite na 13 części, posiadających zamki i znajdujących się w bezpośredniej swej bliskości. Ewidentnie był to zabytek „przepracowany”, pochodzący oryginalnie i przemieszczony w trakcie procesów podepozycyjnych z nienaruszonej warstwy kulturowej, znajdującej się na zachód od byłego wykopu XIV prof. V. F. Gajdukevicha. Sytuacja taka niezmiernie utrudnia ustaleni chronologii obiektu, choć słuszniejszym wydaje się przyjęcie hipotezy o jego wcześniejszym datowaniu.
Następnie przystąpiono do eksploracji zasypu byłego wykopu XIV prof. V. F. Gajdukevicha na zachód od kurtyny muru obronnego. Przy północnej granicy kwadratu 20 zasyp wykopu prof. Gajdukevicha kończył się 15,71 m, a przy granicy południowej na poziomie 15,58 m. Z warstw zasypu byłego wykopu XIV w kwadracie 20 wyróżnić należy następujące zabytki wydzielone: fragment kyliksu czarnopokostowanego, fragment wylewu naczynia czarnopokostowanego, fragment lampki.
W tej części wykopu XIV prof. V. F. Gajdukevich zatrzymał eksplorację na poziomie stropu warstwy spalenizny, który przy kurtynie muru obronnego znajduje się na wysokości 15,84 m (jedynie przy profilu północnym na odcinku o długości około 0,50 m na zachód od kurtyny muru obronnego, prof. V. F. Gajdukievich zatrzymał eksplorację niżej, na poziomie 15,71 m. Wynika to zapewne z faktu, iż prof. V. F. Gajdukevich chciał prześledzić jak posadowiona była kurtyna muru obronnego.) i schodzi w dół w kierunku zachodnim – przy profilu zachodnim kwadratu 20 znajduje się on na wysokości 15,69 m. Miąższość tej warstwy w profilu północnym wynosi około 0,03-0,05 m. W profilu południowym miąższość tejże warstwy wynosi 0,02 m przy fasadzie zachodniej kurtyny muru obronnego i zwiększa się w kierunku zachodnim do około 0,08 m. Około 2,60 m w kierunku zachodnim od 1 fazy konstrukcyjnej kurtyny muru obronnego warstwa spalenizny opada do poziomu 15,39 m i dalej widoczna jest już w planie kwadratu. Wzmiankowana wyżej warstwa spalenizny powinna być łączona ze zniszczeniem 1 fazy konstrukcyjnej kurtyny muru obronnego.
Eksploracja zachodniej nie badanej przez prof. V. F. Gajdukevicha części kwadratu 20, pokazała, iż nad wspomnianą warstwą spalenizny znajduje się warstwa rozmytych cegieł suszonych, powstała w wyniku zniszczenia muru obronnego.
Pośród znalezisk fragmentów amfor występują tu amfory z Chios, Tazos, Samos oraz Lesbos i duża grupa datowanych na V w p.n.e. amfor nieokreślonej proweniencji. W grupie ceramiki stołowej widać wyraźną przewagę naczyń czarnopokostowanych.
Poniżej opisanej już warstwy spalenizny znajdowała się kolejna warstwa rozmytych cegieł suszonych, a pod nią następna warstwa spalenizny. Strop drugiej warstwy spalenizny znajdował się na poziomie 15,40 m, natomiast jej spąg na wysokości 15,35 m. Obie te warstwy należy łączyć ze zniszczeniem pomieszczenia A (locus A), którego południowo-zachodni narożnik, ograniczony murami 26 oraz 17 odkryty został w tym sezonie badawczym. Pomieszczenie A należało do zespołu architektonicznego III.
Mur 17 przykryty jest od góry posadowioną na jego koronie kurtyną muru obronnego (muru 7). Mur ten zachowany jest do poziomu 15,61-15,54 m. Mur 17 zorientowany jest po linii S-E – N-W. Odchylenie muru 17 od kierunku wschód-zachód wynosi około 20º. Fasada północna zachowana jest maksymalnie do wysokości trzech rzędów wątku budowlanego, podczas gdy w fasadzie południowej zachowały się cztery rządy wątku muru. Mur 17 stanowił jedynie cokół (pełniący rolę fundamentu) dla postawionej na nim konstrukcji ściany z cegły suszonej. Szerokość muru 17 wynosi około 0,85 m. Mur ten widoczny jest na długości 2,30 m; od fasady zachodniej kurtyny muru obronnego (muru 7) zachowany jest na długości około 1,65 m. Poziom posadowienia muru 17 w jego widocznej części wynosi od wschodu 15,46 m a od zachodu 15,33 m. Mur 17 pierwotnie tworzył narożnik z murem 26.
Sam narożnik murów 17 i 26 nie zachował się. Zapewne był on zbudowany z dużych kamieni, które zostały wykorzystane w trakcie budowy muru obronnego. Powyższą hipotezę potwierdza fakt, iż w kwadracie 20 odkrywano fragmenty tych samych naczyń (posiadające zamki) zarówno w zapełnieniu pomieszczenia A (locus A), jak i po zewnętrznej stronie murów 17 i 26. do przemieszczenia materiału doszło zapewne w trakcie dobywania kamienia z narożnika obu murów w trakcie prac nad budową kurtyny muru obronnego (muru 7).
Mur 26 biegnie po linii N – S. Uchodzi on w profil północny kwadratu 20. Mur ten widoczny jest na długości około 1,20 m. Jego szerokość wynosi, podobnie jak w przypadku muru 17, około 0,85 m. Fasadę zachodnią muru 26 tworzą dwie płyty wapienne. W tym miejscu wątek muru zachowany jest na wysokość jednego rzędu kamieni. Fasada wschodnia zachowana jest do poziomu drugiego rzędu wątku muru. Wysokość posadowienia muru 26 w części północnej wynosi 15,38 m a w części południowej 15,30 m. Podobnie jak mur 17, mur 26 był jedynie cokołem pod konstrukcję ściany z cegły suszonej.
W tym miejscu dodać należy, iż mury pomieszczenia A (locus A), a w szczególności mur 26 można wirtualnie połączyć z murami odkrytego przez prof. V. F. Gajdukevicha domu archaicznego A. Na tej podstawie można wysnuć hipotezę, iż koncepcja S. D. Kryzhytskiego o funkcjonowaniu na Bosporze w okresie archaicznym osobnych domów w typie domu A powinna zostać podana weryfikacji. Niemniej jednak rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga jeszcze weryfikacji terenowej w kolejnych sezonach badawczych.
Eksplorację wyżej wspomnianych warstw na zewnątrz pomieszczenia A zatrzymano na poziomie około 15,40 m. Na tym poziomie w północno-zachodnim narożniku kwadratu widoczne są ślady spalenizny w postaci ciemnych przebarwień. W profilu zachodnim na poziomie widoczne jest elipsoidalne przebarwienie rdzawo-brązowej barwy o wymiarach 0,15 m (długość) i 0,07 m (wysokość). Strop tego przebarwienia znajduje się na poziomie 15,53 m, spąg 15,46 m. Są to zapewne pozostałości po palenisku, choć na obecnym etapie eksploracji trudno jest rozstrzygać jaki był związek owego paleniska z pomieszczeniem A i konstrukcją domu archaicznego, którego część ono stanowiło.
Zapełnienie pomieszczenia A eksplorowano oddzielnie. W samym pomieszczeniu eksplorację zatrzymano na poziomie 15,28 m. Na zewnątrz pomieszczenia A (locus A) na południe od muru 17, wzdłuż kurtyny muru obronnego uchwycony został poziom użytkowy związany z funkcjonowanie pomieszczenia A i domu archaicznego. Poziom ten zarejestrowano około 0,40 m na południe od południowej fasady muru 17. Występował on wzdłuż kurtyny muru obronnego na długości 1,20 m dochodząc do profilu południowego kwadratu 20. Szerokość zarejestrowanego poziomu po linii wschód – zachód, wynosiła poczynając od zachodniej fasady kurtyny muru obronnego (muru 7) około 1,40 m. Poziom ten zarejestrowano na wysokości około 15,40 m przy zachodniej fasadzie muru obronnego. Schodził on w dół i na granicy występowania od zachodu zarejestrowany został na wysokości 15,33 m. Eksplorację w tym miejscu kwadratu 20 zatrzymano na tym właśnie poziomie.
Prace konserwatora prowadzone w ostatnim tygodniu działania ekspedycji (22-29 sierpnia) pozwoliły wytypować zakres działań koniecznych dla zakonserwowania lub częściowego zrekonstruowania odsłoniętych konstrukcji kamiennych a także trwałego zabezpieczenia wykopu. Pobrano próbki kamienia z odsłoniętych konstrukcji. Ich analiza w Polsce pomoże dobrać optymalny zestaw technik i preparatów dla trwałego zabezpieczenia konstrukcji przed czynnikami atmosferycznymi. Odsłonięte przez polska misję, zrekonstruowane i zakonserwowane konstrukcje kamienne, będą, zgodnie z podpisaną umową, stanowić część ekspozycji na wolnym powietrzu tworzącej powstający w Tyritake park archeologiczny. Kierownictwo polskiej misji zamierza, w oparciu o tegoroczny rekonesans i wypracowany na jego podstawie plan działania, powołać w sezonie 2011 Misję Konserwatorską działającą równolegle z Misją Archeologiczną. Jej zadaniem będzie realizacja zadań konserwatorskich na terenie wykopu eksplorowanego obecnie przez polskich archeologów.
Alfred Twardecki
Program: